کد مطلب:33984 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:140

در اینجا فهرستی از مصادر كلمات امیرمومنان علی (ع)- پیش از تالیف نهج البلاغه- را می وریم، چه كتابهایی كه پیش از نهج البلاغه تالیف شده و موجودند و چه آنها كه با واسطه مطالبشان نقل شده است.[1] این فهرست بیانگر بخشی از مصادر كلام امام (ع) و نموداری برای منبع شناسی آن است.

1. اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب (ع)، تالیف ابوالحسن علی بن حسین مسعودی، درگذشته به سال 346 هجری، (چاپ شده.)

2. الاخبار الطوال، تالیف ابوحنیفه احمد بن داود دینوری، درگذشته به سال 282 هجری، (چاپ شده).

3. اخبار القضاه، تالیف محمد بن خلف بن حیان وكیع، درگذشته به سال 306 هجری، (چاپ شده).

4. الاختصاص، تالیف ابوعبدالله محمد بن نعمان بغدادی ملقب به مفید، درگذشته به سال 413 هجری، (چاپ شده).

هر چند كه شیخ مفید پس از شریف رضی رحلت نموده است اما به دلالیل زیر برخی آثار او به عنوان مصادر نهج البلاغه ذكر شده است:

الف. شیخ مفید از استادان شریف رضی بوده و معمول چنین است كه شاگردان از استادان خود كسب علم و نقل مطلب و روایت می كنند، نه استادان از شاگردان.

ب. شیخ مفید در هیچ یك از كتابهای خود حتی یك روایت از نهج البلاغه نقل نكرده و بدان اشاره ای نیز ننموده است و به نظر می رسد بیشتر تالیفات وی پیش از تالیف نهج البلاغه انجام شده باشد.[2].

[صفحه 180]

5. اختلاف اصول المذهب، تالیف قاضی ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی مغربی، درگذشته به سال 363 هجری، (چاپ شده).

6. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تالیف ابوعبدالله محمد بن نعمان بغدادی ملقب به مفید درگذشته به سال 413 هجری، (چاپ شده).

7. اسماء المغتالین من الاشراف فی الجاهلیه و الاسلام، تالیف محمد بن حبیب بغدادی، درگذشته، به سال 245 هجری، (چاپ شده).

8. الاشتقاق، تالیف ابوبكر محمد بن حسن بن درید ازدی بصری، درگذشته به سال 321 هجری، (چاپ شده).

9. اعجار القرآن، تالیف ابوبكر محمد بن طیب باقلانی، درگذشته به سال 372 هجری، (چاپ شده).

10. الاغانی، تالیف ابوالفرج علی بن حسین بن محمد اصفهانی، درگذشته به سال 365. هجری، (چاپ شده).

11. الامالی، تالیف ابوعلی قالی اسماعیل بن قاسم بغدادی، درگذشته به سال 356 هجری، (چاپ شده).

12. الامالی، تالیف ابوالقاسم عبدالرحمن بن اسحاق نهاوندی زجاجی، درگذشته به سال 337 هجری، (چاپ شده).

13. الامالی، تالیف محمد بن حبیب بغدادی، در گذشته به سال 245 هجری، (مفقود).

14. الامالی، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (صدوق)، در گذشته به سال 381 هجری. (چاپ شده).

15. الامالی، تالیف ابوعبدالله محمد بن نعمان بغدادی ملقب به مفید، درگذشته به سال 413 هجری. (چاپ شده).

16. الامامه و السیاسه، تالیف ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه، درگذشته به سال 276 هجری. (چاپ شده).

17. الامتاع و الموانسه، ابوحیان علی بن محمد توحیدی، درگذشته حدود سال 400 هجری. (چاپ شده).

18. الامثال، تالیف مفضل بن محمد ضبی، درگذشته به سال 168 هجری. (چاپ شده).

[صفحه 181]

19. انساب الاشراف، تالیف ابوالحسن احمد بن یحیی بلاذری، درگذشته به سال 279 هجری. (چاپ شده).

20. الانصاف فی الامامه، تالیف ابوجعفر محمد بن عبدالرحمن بن قبه رازی، از عالمان قرن چهارم هجری. (مفقود).

21. الاوائل، تالیف ابوهلال حسن بن عبدالله بن سهل عسكری، درگذشته به سال 395 هجری. (چاپ شده).

22. البدیع، تالیف عبدالله بن معتز بن متوكل عباسی، درگذشته به سال 296 هجری. (چاپ شده).

23. البصائر و الذخائر، تالیف ابوحیان علی بن محمد توحیدی، درگذشته در حدود سال 400 هجری. (چاپ شده).

24. بصائر الدرجات الكبری فی فضائل آل محمد (ع)، تالیف ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار، درگذشته به سال 290 هجری. (چاپ شده).

25. البلدان، تالیف ابوبكر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی معروف به ابن فقیه، درگذشته حدود سال 340 هجری. (چاپ شده).

26. البیان و التبیین، تالیف ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، درگذشته به سال 255 هجری. (چاپ شده).

27. تاریخ الامم و الملوك، تالیف ابوجعفر محمد بن جریر طبری، درگذشته به سال 310 هجری. (چاپ شده).

28. تاریخ الیعقوبی، تالیف احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن واضح یعقوبی، درگذشته به سال 284 هجری. (چاپ شده).

29. تحف العقول عن آل الرسول، تالیف ابومحمد حسن بن علی بن الحسین بنشعبه حرانی، از عالمان قرن چهارم، (چاپ شده).

30. التصحیف و التحریف، تالیف ابواحمد حسن بنعبدالله بن سعید عسكری، درگذشته به سال 382 هجری. (چاپ شده).

31. تفسیر القمی، تالیف ابوالحسن علی بن ابراهیم قمی، درگذشته در سده ی چهارم هجری، (چاپ شده).

[صفحه 182]

32. تفسیر العیاشی، تالیف ابونضر محمد بن مسعود سلمی عیاشی، درگذشته به سال 320 هجری، (چاپ شده).

33. تفسیر فرات كوفی، تالیف ابوالقاسم فرات بن ابراهیم كوفی، از عالمان عصر غیبت صغری، (چاپ شده).

34. التوحید، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (صدوق)، درگذشته به سال 381 هجری، (چاپ شده).

35. الجعفریات (الاشعثیات)، تالیف ابوعلی محمد بن محمد بن اشعث كوفی، (چاپ شده).

36. الجمع بین الغریبین، تالیف ابوعبید احمد بن محمد بن عبدالرحمن هروی، درگذشته به سال 401 هجری، (مخلوط).

37. الحمل، تالیف ابومخنف لوط بن یحییازدی، درگذشته به سال 157 هجری، (مفقود).

38. الجمل، تالیف ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله مدائنی، درگذشته به سال 225 هجری، (مفقود).

39. الحمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره. تالیف ابوعبدالله محمد بن نعمان بغدادی ملقب به مفید، درگذشته به سال 413 هجری، (چاپ شده).

40. الجمل، تالیف ابوعبدالله محمد بن عمر ب واقد مدنی (واقدی)، درگذشته به سال 207 هجری، (مفقود).

41. جمهره الامثال، تالیف ابوهلال حسن بن عبدالله بن سهل عسكری، درگذشته به سال 395 هجری، (چاپ شده).

42. جمهره الانساب، تالیف ابومنذر هشام بن محمد بن سائب كلبی، درگذشته به سال 204 هجری، (مفقود).

43. حلیه الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ابونعیم احمد بن عبدالله بن احمد اصفهانی، درگذشته به سال 430 هجری، (چاپ شده).

به احتمال قوی این اثر پیش از نهج البلاغه تالیف شده است، زیرا كتابی است بزرگ و جامع الاطراف و بعید است كه در زمانی كوتاه تالیف شده باشد. علاوه بر این آنه در این كتاب از امیرمومنان علی (ع) روایت شده است با سندهای متصل و به صورتهایی

[صفحه 183]

متفاوت از آنچه در نهج البلاغه آمده، چه از نظر برخی الفاظ و چه از نظر افزونی و كاستی نسبت بدانها از امام (ع) وارد شده است.[3].

44. الحیوان، تالیف ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، درگذشته به سال 255 هجری، (چاپ شده).

45. الخصال، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (صدوق)، درگذشته به سال 381 هجری، (چاپ شده).

46. خطب امیرالمومنین علیه السلام، تالیف مسعده بن صدقه عبدی، از عالمان قرن دوم هجری، (مفقود).

47. الخوارج، تالیف ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله مدائنی، درگذشته به سال 225 هجری، (مفقود).

48. دعائم الاسلام، تالیف قاضی ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی مغربی، درگذشته به سال 363 هجری، (چاپ شده).

49. دلائل الامامه، تالیف ابوجعفر محمد بن جریر بن رستم طبری امامی، از عالمان قرن چهارم، (چاپ شده).

50- ذیل الامالی و النوادر، تالیف ابوعلی قالی اسماعیل بن قاسم بغدادی، درگذشته به سال 356 هجری، (چاپ شده).

51. رجال الكشی (اختیار معرفه الرجال)، تالیف ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، درگذشته به سال 460 هجری. این كتاب تلخیص و تهذیب كتاب معرفه الناقلین الائمه الصادقین مشهور به الرجال. تالیف ابوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز كشی، درگذشته در حدود نیمه ی قرن چهارم هجری است، (چاپ شده).

52. رسائل الجاحظ، تالیف ابن عثمان عمرو بن بحر جاحظ، درگذشته به سال 255 هجری، (چاپ شده).

53. الرسائل، تالیف ابوجعفر محمد بن یعقوب كلینی، درگذشته به سال 329 هجری، (مفقود).

54. الروضه من الكافی، تالیف ابوجعفر محمد بن یعقوب كلینی، درگذشته به سال 329 هجری، (چاپ شده).

[صفحه 184]

55. الزواجر و المواعظ، تالیف ابواحمد حسن بن عبدالله بنسعید عسكری، درگذشته به سال 382 هجری، (مفقود).

56. زهد امیرالمومنین علیه السلام، تالیف ابونضر محمد بن مسعود سلمی عیاشی، درگذشته به سال 320 هجری، (مفقود).

57. الزهد، تالیف ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی، درگذشته به سال 241 هجری، (چاپ شده).

58. الزهد، تالیف ابومحمد حسین بن سعید كوفی اهوازی، درگذشته به سدیی سوم هجری، (چاپ شده).

59. زیادات السقیفه، تالیف ابوبكر احمد بن عبدالعزیز جوهری، درگذشته به سال 323 هجری، (مفقود).

60. السقیفه و فدك، تالیف ابوبكر احمد ب عبدالعزیز جوهری، درگذشته به سال 323 هجری، این كتاب براساس آن مقدار كه ابن ابی الحدید معتزلی درگذشته به سال 656 هجری در شرح نهج البلاغه اش آورده چاپ شده است.

61. الشوری، تنالیف ابوعمرو عامر بن شراحیل شعبی حمیری، درگذشته به سال 103 هجری، (مفقود).

62. الشوری، تالیف ابوعبدالله محمد بن عمر بن واقد مدنی (واقدی)، درگذشته به سال 207 هجری، (مفقود).

63. صحیفه الامام الرضا علیه السلام، منسوب به امام ابوالحسن علی بن موسی كاظم علیهما السلام، شهید به سال 203 هجری، (چاپ شده).

64. الصدیق و الصداقه تالیف ابوحیان علی بن محمد توحیدی، درگذشته حدود سال 400 هجری، (چاپ شده).

65. صفین، تالیف ابراهیم بن حسین بن دیزیل، درگذشته به سال 281 هجری، (مفقود).

66. صفین، تالیف ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله دائنی، درگذشته به سال 325 هجری، (مفقود).

67. صفین، تالیف ابواحمد عبدالعزیز بن یحیی جلودی ازدی بصری، درگذشته به سال 332 هجری، (مفقود).

[صفحه 185]

68. صفین، تالیف ابوالفضل نصر بن مزاحم منقری، درگذشته به سال 212 هجری، (چاپ شده).

69. الصناعتین، تالیف ابوهلال حسن بن عبدالله بن سهل عسكری، درگذشته به سال 395 هجری، (چاپ شده).

70. الطبقات الكبری، تالیف ابوعبدالله محمد بن سعد، درگذشته به سال 230 هجری، (چاپ شده).

71. طبقات النحویین و اللغویین، تالیف ابوبكر محمد بن حسن الزبیدی، درگذشته به سال 379 هجری، (چاپ شده).

72. العقد الفرید، تالیف ابوعمر احمد بن محمد بن عبد ربه اندلسی، درگذشته به سال 328 هجری، (چاپ شده).

73. علل الشرایع، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (صدوق)، درگذشته به سال 381 هجری، (چاپ شده).

74. عیون اخبار الرضا، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (صدوق درگذشته به سال 381 هجری، (چاپ شده).

75. عیون الاخبار، تالیف ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری، درگذشته به سال 276 هجری، (چاپ شده).

76. الغارات، تالیف ابواسحاق ابراهیم بن محمد كوفی معروف به ابن هلال ثقفی، درگذشته به سال 283 هجری، (چاپ شده).

77. غریب الحدیث، تالیف ابوعبید قاسم بن سلام هروی، درگذشته به سال 224 هجری (چاپ شده).

78. غریب الحدیث، تالیف ابومحمد بن عبدالله ب مسلم بن قتیبه دینوری، درگذشته به سال 276 هجری، (چاپ شده).

79. الغیبه، تالیف ابوعبدالله محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن ابی زینب، از عالمان قرن چهارم هجری، (چاپ شده).

80. الفاضل، تالیف ابوالعباس محمد بن یزید بن عبدالاكبر ثمالی ازدی معروف به مبرد، درگذشته به سال 286 هجری، (چاپ شده).

[صفحه 186]

81. فتوح البلدان، تالیف ابوالحسن احمد بن یحیی بلاذری، درگذشته به سال 279 هجری، (چاپ شده).

82. الفتوح، تالیف ابومحمد احمد بن اعثم كوفی، درگذشته به سال 314 هجری، (چاپ شده).

83. الفتوح، تالیف ابوالحسن علی بن محمد بن عبدالله مدائنی، درگذشته به سال 225 هجری، (مفقود).

84. الفرج بعد الشده، تالیف قاضی ابوعلی محسن بن علی بن محمد تنوخی بصری، درگذشته به سال 384 هجری، (چاپ شده).

85. الفضائل، تالیف ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی، درگذشته به سال 241 هجری (مفقود).

86. قرب الاسناد، ابوالعباس عبدالله بن جعفر حمیری قمی، درگذشته به سال 310 هجری، (چاپ شده).

87. قوت القلوب، ابوطالب محمد بن علی مكی، درگذشته به سال 329 هجری، (چاپ شده).

88. الكافی، تالیف ابوجعفر محمد بن یعقوب كلینی، درگذشته به سال 329 هجری، (چاپ شده).

89. الكامل فی اللغه الادب و النحو و التصریف، تالیف ابوالعباس محمد بن یزید بن عبدالاكبر ثمالی ازدی معروف به مبرد، درگذشته به سال 286 هجری، (چاپ شده).

90. كتاب السقیفه، تالیف سلیم بن قیس هلالی عامری كوفی، درگذشته حدود سال 85 هجری، (چاپ شده).

91. كتاب ابن داب، تالیف عیسی بن یزید بن بكر داب لیثی، درگذشته به سال 171 هجری، (مفقود).

92. كمال الدین و تمام النعمه، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی، درگذشته به سال 381 هجری، (چاپ شده).

93. نقض العثمانی، تالیف ابوجعفر محمد بن عبدالله معتزلی، درگذشته ب سال 240 هجری، (چاپ شده).

[صفحه 187]

94. مائه كلمه لامیرالمومنین علی بن ابی طالب، تالیف ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، درگذشته به سال 255 هجری، (چاپ شده).

95. المجالس، تالیف ابوالعباس احمد بن یحیی ثعلب، درگذشته به سال 291 هجری، (چاپ شده).

96. المجتنی، تالیف ابوبكر محمد بن حسن بن درید ازدی، درگذشته به سال 321 هجری، (چاپ شده).

97. المحاسن، تالیف ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی، درگذشته به سال 280 هجری، (چاپ شده).

98. المحاسن و الاضداد، تالیف ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ، درگذشته به سال 255 هجری، (چاپ شده).

99. المحاسن و المساوی، تالیف ابراهیم بن محمد بیهقی، از عالمان قرن سوم هجری، (چاپ شده).

100. مروج الذهب و معادن الجواهر، تالیف ابوالحسن علی بن الحسین مسعودی، درگذشته به سال 346 هجری، (چاپ شده).

101. المسترشد فیامامه عی بن ابی طالب علیه السلام، تالیف ابوجعفر محمد بن جریر ابن رستم طبری امامی، از عالمان قرن چهارم، (چاپ شده).

102. مشاكله الناس لزمانهم، تالیف احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن واضح یعقوبی، درگذشته به سال 284 هجری، (چاپ شده).

103. المصون، تالیف ابواحمد حسن بن عبدالله بن سعید عسكری، درگذشته به سال 382 هجری، (چاپ شده).

104. المعارف، تالیف ابومحمد بعدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری،درگذشته به سال 276 هجری، (چاپ شده).

105. معانی الاخبار، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (صدوق) درگذشته به سال 381 هجری، (چاپ شده).

106. المعمرون و الوصایا، تالیف ابوحاتم سهل بن محمد سجستانی، درگذشته به سال 255 هجری، (چاپ شده).

[صفحه 188]

107. مقاتل الطالبیین، تالیف ابوالفرج علی بن الحسین بن محمد اصفهانی، درگذشته به سال 356 هجری، (چاپ شده).

108. المقنعه، تالیف ابوعبدالله محمد بن نعمان بغدادی ملقب به مفید، درگذشته به سال 413 هجری، (چاپ شده).

109. من لا یحضره الفقیه، تالیف ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی (صدوق)، درگذشته به سال 381 هجری، (چاپ شده).

110. الموشی، تالیف ابوطیب محمد بن احمد بن اسحاق معروف معروف به وشاء، درگذشته به سال 325 هجری، (چاپ شده).

111. الموفقیات، تالیف زبیر بن بكار، درگذشته به سال 256 هجری، (چاپ شده).

112. المونق، تالیف ابوعبیدالله محمد بن عمران بن موسی مرزبانی، درگذشته به سال 384 هجری، (مفقود).

113. الوزراء و الكتاب، تالیف ابوعبدالله محمد بن عبدوس بن عبدالله جهشیاری، درگذشته به سال 331 هجری، (چاپ شده).

114. الولاه و القضاه، تالیف ابوعمر محمد بن یوسف بن یعقوب كندی، درگذشته بعد از سال 355 هجری، (چاپ شده).

صفحه 180، 181، 182، 183، 184، 185، 186، 187، 188.

1. همان، صص 41-29.
2. همان، ص 20.
3. همان، ص 35.